اگر به دنبال پاسخ این سوالات میگردید

روی مطالب کلیک کنید

1 - شب قدر شب نزول قرآن

از آیات قرآن به خوبى استفاده مى شود: قرآن مجید در ماه مبارک «رمضان» نازل شده است: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ»(1) و ظاهر این تعبیر آن است که: تمام قرآن در این ماه نازل گردید.
در نخستین آیه سوره «قدر» مى افزاید: «ما آن را در شب قدر نازل کردیم»(إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ).
گر چه، در این آیه صریحاً نام قرآن ذکر نشده، ولى مسلّم است که ضمیر«إِنّا أَنْزَلْناهُ» به «قرآن» باز مى گردد و ابهام ظاهرى آن براى بیان عظمت و اهمیت آن است.
تعبیر به إِنّا أَنْزَلْناهُ: «ما آن را نازل کردیم» نیز اشاره دیگرى به عظمت این کتاب بزرگ آسمانى است، که خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده، مخصوصاً با صیغه «متکلم مع الغیر» که مفهوم جمعى دارد و دلیل بر عظمت است.
نزول آن در شب «قدر»، همان شبى که مقدرات و سرنوشت انسان ها تعیین مى شود، دلیل دیگرى بر سرنوشت ساز بودن این کتاب بزرگ آسمانى است.
از ضمیمه کردن این آیه با آیه سوره «بقره»، نتیجه گیرى مى شود که شب قدر در ماه مبارک «رمضان» است، اما کدام شب است؟ از قرآن چیزى در این مورد استفاده نمى شود، ولى روایات در این باره بحث فراوان کرده اند، که در پایان تفسیر این سوره، به خواست خدا، در این زمینه و مسائل دیگر سخن خواهیم گفت.
در اینجا سؤالى مطرح است و آن این که: هم از نظر تاریخى و هم از نظر ارتباط محتواى قرآن با حوادث زندگى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، مسلّم است این کتاب آسمانى به طور تدریجى و طى 23 سال نازل گردید، این امر چگونه با آیات فوق که مى گوید: در ماه رمضان و شب قدر نازل شده، سازگار مى باشد؟
پاسخ این سؤال ـ به گونه اى که بسیارى از محققان گفته اند ـ این است که: قرآن داراى دو نزول بوده است.
نزول دفعى، که در یک شب تمام آن، بر قلب پاک پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) یا«بیت المعمور» یا از «لوح محفوظ» به آسمان دنیا، نازل گردید.
و نزول تدریجى، که در طول بیست و سه سال دوران نبوت انجام گرفت.(2)
بعضى نیز گفته اند: آغاز نزول قرآن در «لیلة القدر» بوده نه تمام آن، ولى این بر خلاف ظاهر آیه است که مى گوید: ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.
قابل توجه این که: درباره نازل شدن قرآن در بعضى از آیات، تعبیر به «انزال» و در بعضى تعبیر به «تنزیل» شده است، و از پاره اى از متون لغت استفاده مى شود: «تنزیل» معمولاً در جائى گفته مى شود که چیزى تدریجاً نازل گردد، ولى «انزال» مفهوم وسیعترى دارد، که نزول دفعى را نیز شامل مى گردد.(3)
این تفاوت تعبیر که در آیات قرآن آمده، مى تواند اشاره به دو نزول فوق باشد.

* * *

در آیه بعد، براى بیان عظمت شب قدر مى فرماید: «تو چه مى دانى شب قدر چیست»؟(وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ).

* * *

و بلافاصله مى گوید: «شب قدر شبى است که از هزار ماه بهتر است»(لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر).
این تعبیر نشان مى دهد: عظمت این شب به قدرى است که حتى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) با آن علم وسیع و گسترده اش قبل از نزول این آیات، به آن واقف نبود.
مى دانیم: هزار ماه بیش از هشتاد سال است، به راستى، چه شب با عظمتى است که به اندازه یک عمر طولانى پر برکت ارزش دارد.
در بعضى از تفاسیر آمده است: پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: یکى از بنى اسرائیل لباس جنگ در تن کرده بود و هزار ماه از تن بیرون نیاورد و پیوسته مشغول (یا آماده) جهاد فى سبیل اللّه بود، اصحاب و یاران تعجب کردند و آرزو داشتند چنان فضیلت و افتخارى براى آنها نیز میسر مى شد، آیه فوق نازل گشت و بیان کرد که: «شب قدر از هزار ماه برتر است».(4)
در حدیث دیگرى نیز آمده است: پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) از چهار نفر از بنى اسرائیل که هشتاد سال عبادت خدا را بدون عصیان انجام داده بودند سخن به میان آورد، اصحاب آرزو کردند: اى کاش آنها هم چنین توفیقى پیدا مى کردند، آیه فوق در این زمینه نازل شد.(5)
در این که: عدد «هزار» در اینجا براى «تعداد» است یا «تکثیر»؟ بعضى گفته اند: براى تکثیر است، و ارزش شب قدر از هزاران ماه نیز برتر مى باشد، ولى روایاتى که در بالا نقل کردیم نشان مى دهد: عدد مزبور، براى تعداد است، و اصولاً عدد، همیشه براى تعداد است، مگر این که قرینه روشنى بر تکثیر باشد.

* * *

سپس، به توصیف بیشترى از آن شب بزرگ پرداخته، مى افزاید: «فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى تقدیر هر کار نازل مى شوند» (تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْر).
با توجه به این که «تَنَزَّلُ» فعل مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد (در اصل «تَتَنَزَّلُ» بوده) روشن مى شود: شب قدر مخصوص به زمان پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امرى است مستمر و شبى است مداوم، که در همه سال تکرار مى شود.
در این که: منظور از روح کیست؟ بعضى گفته اند: «جبرئیل امین» است که«روح الامین» نیز نامیده مى شود.
بعضى «روح» را به معنى «وحى» تفسیر کرده اند، به قرینه آیه 52 سوره «شورى»:وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا: «همان گونه که بر پیامبران پیش وحى فرستادیم، بر تو نیز «وحى» را به فرمان خود وحى کردیم».
بنابراین، مفهوم آیه چنین مى شود: «فرشتگان با وحى الهى در زمینه تعیین مقدرات در آن شب نازل مى شوند».
در اینجا تفسیر سومى وجود دارد که از همه نزدیک تر به نظر مى رسد، و آن این که: «روح» مخلوق عظیمى است، ما فوق فرشتگان، چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: شخصى از آن حضرت سؤال کرد: «آیا روح همان جبرئیل است»؟ امام(علیه السلام) در پاسخ فرمود: جَبْرَئِیْلُ مِنَ الْمَلائِکَةِ، وَ الرُّوحُ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلائِکَةِ، أَ لَیْسَ أَنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ: تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ؟:
«جبرئیل از ملائکه است، و روح اعظم از ملائکه است، مگر خداوند متعال نمى فرماید: ملائکه و روح نازل مى شوند»؟.(6)
یعنى، به قرینه مقابله، این دو با هم متفاوتند، تفسیرهاى دیگرى نیز براى کلمه «روح» در اینجا ذکر شده، چون دلیلى براى آنها نبود از آن صرف نظر گردید.
منظور از «مِنْ کُلِّ أَمْر» این است که: فرشتگان براى تقدیر و تعیین سرنوشت ها و آوردن هر خیر و برکتى در آن شب نازل مى شوند، و هدف از نزول آنها انجام این امور است.
یا این که: هر امر خیر و هر سرنوشت و تقدیرى را با خود مى آورند.(7)
بعضى نیز گفته اند: منظور این است که، آنها به امر و فرمان خدا نازل مى شوند، ولى مناسب همان معنى اول است.
تعبیر به «رَبِّهِم» که در آن تکیه روى مسأله ربوبیت و تدبیر جهان شده است، تناسب نزدیکى با کار این فرشتگان دارد، که آنها براى تدبیر و تقدیر امور نازل مى شوند و کار آنها نیز گوشه اى از ربوبیت پروردگار است.

* * *

و در آخرین آیه مى فرماید: «شبى است آکنده از سلامت و خیر و رحمت تا طلوع صبح»(سَلامٌ هِیَ حَتّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ).
هم، قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احیاء آن معادل هزار ماه است، هم خیرات و برکات الهى در آن شب نازل مى شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مى گردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مى گردند.
بنابراین، شبى است سرتاسر سلامت، از آغاز تا پایان، حتى طبق بعضى از روایات، در آن شب، شیطان در زنجیر است و از این نظر نیز شبى است سالم و توأم با سلامت.
بنابراین، اطلاق «سلام» که به معنى سلامت است بر آن شب، (به جاى اطلاق سالم) در حقیقت نوعى از تأکید است، همان گونه که گاه مى گوئیم: فلان کس عین عدالت است.
بعضى نیز گفته اند: اطلاق «سلام» بر آن شب، به خاطر این است که:
 فرشتگان پیوسته به یکدیگر یا به مؤمنان سلام مى کنند، یا به حضور پیامبر(صلى الله علیه وآله) و جانشین معصومش مى رسند و سلام عرضه مى دارند.
جمع میان این تفسیرها نیز امکان پذیر است.
به هر حال، شبى است سراسر نور و رحمت و خیر و برکت و سلامت و سعادت و بى نظیر از هر جهت.
در حدیثى آمده است: از امام باقر(علیه السلام) سؤال شد: «آیا شما مى دانید شب قدر کدام شب است»؟ فرمود: کَیْفَ لا نَعْرِفُ وَ الْمَلائِکَةُ تَطُوفُ بِنا فِیْها:
«چگونه نمى دانیم، در حالى که فرشتگان در آن شب در گرد ما دور مى زنند»!.(8)
در داستان ابراهیم(علیه السلام) آمده است: چند نفر از فرشتگان الهى نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند براى او آوردند و بر او سلام کردند(9)، مى گویند: لذتى که ابراهیم(علیه السلام) از سلام این فرشتگان برد، با تمام دنیا برابرى نداشت، اکنون باید فکر کرد، وقتى گروه، گروه فرشتگان در شب قدر نازل مى شوند و بر مؤمنان سلام مى کنند، چه لذت و لطف و برکتى دارد؟!
وقتى ابراهیم(علیه السلام) را در آتش نمرودى افکندند، فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند، و آتش بر او گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر «برد» و «سلام» نمى شود؟
آرى، این نشانه عظمت امت محمّد(صلى الله علیه وآله) است، که در آنجا بر خلیل(علیه السلام) نازل مى شوند و در اینجا بر این امت اسلام.(10)

* * *

1 ـ بقره، آیه 185.
2 ـ شرح این مطلب را ذیل آیه 3 سوره «دخان»، جلد 21 تفسیر «نمونه»، صفحه 148 به بعد بیان کرده ایم.
3 ـ «مفردات راغب»، ماده نزل.
4 و 5 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 371.
6 ـ تفسیر «برهان»، جلد 4، صفحه 481.
7 ـ طبق تفسیر اول «مِن» به معنى «لام» است، و مفهوم «مِنْ کُلِّ أَمْر» «لاِجْلِ کُلِّ أَمْر» مى باشد، و بنابر تفسیر دوم «مِن» به معنى «باء مصاحبت» مى باشد.
8 ـ تفسیر «برهان»، جلد 4، صفحه 488، حدیث 29.
9 ـ هود، آیه 69.
10 ـ تفسیر «فخر رازى»، جلد 32، صفحه 36.